Nie ma wątpliwości, że gdy pełnoletnia kobieta urodzi dziecko, może ona po porodzie wraz z dzieckiem opuścić placówkę medyczną. Jednakże, gdy kobieta niepełnoletnia urodzi dziecko, może nie przysługiwać jej władza rodzicielska i nie będzie ona uprawniona do opuszczenia placówki medycznej wraz ze swoim dzieckiem. Jak zatem przedstawiają się zasady związane z wypisaniem noworodka oraz jego niepełnoletniej mamy ze szpitala? W niniejszym artykule przedstawione zostaną zasady ustalania kto, zgodnie z przepisami, jest uprawniony do wypisania/odbioru ze szpitala noworodka urodzonego przez niepełnoletnią kobietę.
I – Pełnoletność oraz zdolność do czynności prawnych jako warunek pełnego decydowania o sobie.
Aby zrozumieć zasady związane z wypisaniem noworodka oraz jego niepełnoletniej mamy ze szpitala należy poznać formalnoprawne definicje takich pojęć jak pełnoletność, zdolność do czynności prawnych, ubezwłasnowolnienie, władza rodzicielska, itp. To przede wszystkim te definicje będą finalnie wpływały na to jak postępować powinny placówki medyczne w sytuacji, gdy niepełnoletnia kobieta urodzi dziecko.
Zgodnie z treścią art. 10 oraz art. 11 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1360 z późn. zm.) – dalej „k.c.”, pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście. Warto wskazać w tym miejscu, że pełnoletność można uzyskać także poprzez zawarcie związku małżeńskiego i nie traci się jej w razie unieważnienia małżeństwa – dotyczy to jednak wyłącznie kobiet, ponieważ zgodnie z treścią art. 10 w ustawie z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1359 z późn. zm.) – dalej „krio”, nie może zawrzeć małżeństwa osoba niemająca ukończonych lat osiemnastu. Jednakże z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat szesnaście, a z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny.
Z chwilą uzyskania pełnoletności nabywa się pełną zdolność do czynności prawnych. Pełną zdolność do czynności prawnych należy rozumieć jako zdolność do dokonywania określonych czynności ze skutkiem prawnym, np. zaciąganie zobowiązań poprzez zawieranie umów cywilnoprawnych (np. sprzedaży, najmu, kredytu, itp.).
Mając na uwadze treść art. 13 k.c. należy zaznaczyć, że osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie posiada zatem pełnej zdolności do czynności prawnych, a w jej imieniu w zasadzie w pełni działa opiekun.
Jak wskazane zostało w art. 16 ust. 1 k.c., osoba pełnoletnia może także zostać ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę. Ubezwłasnowolnienie częściowe polega zatem zasadniczo na tym, że dana osoba może osobiście podejmować czynności prawne, jednakże zgodę na konkretne czynności musi wyrazić jej kurator.
Podsumowując, wyłącznie osoby pełnoletnie oraz posiadające pełną zdolność do czynności prawnych mogą samodzielnie oraz w sposób swobodny i pełny decydować o sobie, bez ingerencji sądu opiekuńczego, kuratora lub opiekuna prawnego.
II – Pełnoletność oraz zdolność do czynności prawnych jako warunek posiadania władzy rodzicielskiej.
Zgodnie z przepisami art. 92-95 krio, dziecko pozostaje aż do pełnoletności pod władzą rodzicielską. Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw. W orzecznictwie przyjmuje się, że władza rodzicielska, jak to wynika z całokształtu przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a zwłaszcza art. 95 § 1, art. 96 i art. 98 § 1, stanowi ogół obowiązków i praw względem dziecka mających na celu zapewnienie mu należytej pieczy i strzeżenie jego interesów.[1]
Władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom. Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd w wyroku ustalającym pochodzenie dziecka może orzec o zawieszeniu, ograniczeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców.
Wykonywanie władzy rodzicielskiej oznacza, że rodzic osobiście zajmuje się sprawami dziecka. Chodzi tu o wykonywanie wszystkich obowiązków, dzięki którym dziecko będzie wychowane w sposób zapewniający jego prawidłowy rozwój. Władzę rodzicielską powinni wykonywać oboje rodzice, jednak może się zdarzyć, że na skutek różnych okoliczności wykonywanie władzy rodzicielskiej będzie powierzone jednemu z nich bez pozbawiania praw rodzicielskich drugiego rodzica.[2]
Jeżeli jedno z rodziców nie żyje albo nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, władza rodzicielska przysługuje drugiemu z rodziców. To samo dotyczy wypadku, gdy jedno z rodziców zostało pozbawione władzy rodzicielskiej albo gdy jego władza rodzicielska uległa zawieszeniu. Jeżeli żadnemu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska albo jeżeli rodzice są nieznani, ustanawia się dla dziecka opiekę.
Nawiązując do przedstawionych wcześniej definicji ubezwłasnowolnienia, wskazać należy, że niezależnie czy rodzic zostanie ubezwłasnowolniony całkowicie czy jedynie częściowo, finalnie przy omawianiu zagadnień związanych z władzą rodzicielską skutek będzie ten sam. Każda z form ubezwłasnowolnienia będzie równoznaczna z wyłączeniem sprawowania przez rodzica władzy rodzicielskiej i nieograniczonej pieczy nad dzieckiem.
Zatem kobieta, która ukończyła osiemnasty rok życia (lub jest w wieku 16-18 lat, ale zawarła związek małżeński) i posiada pełną zdolność do czynności prawnych (a więc nie została ubezwłasnowolniona częściowo lub całkowicie), może samodzielnie decydować o sobie, a także może decydować o swoim dziecku (lub współdecydować wraz z ojcem dziecka), ponieważ przysługuje jej władza rodzicielska.
Natomiast kobieta nie może samodzielnie decydować o swoim dziecku (ponieważ nie przysługuje jej władza rodzicielska), w szczególności, gdy:
- nie ukończyła osiemnastego roku życia (i w wieku 16-18 lat nie zawarła związku małżeńskiego – a więc jest niepełnoletnia);
- jest pełnoletnia, ale została ubezwłasnowolniona (częściowo lub całkowicie);
- jest pełnoletnia, nie została ubezwłasnowolniona, ale została pozbawiona władzy rodzicielskiej (lub władza ta została ograniczona).
III – Kto jest uprawniony do wypisania/odbioru noworodka urodzonego przez niepełnoletnią kobietę.
Zgodnie z treścią art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 633 z późn. zm.) – „Ustawa”, Wypisanie pacjenta ze szpitala albo innego zakładu leczniczego podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju całodobowe i stacjonarne świadczenia zdrowotne, jeżeli przepisy odrębne nie stanowią inaczej, następuje:
- gdy stan zdrowia pacjenta nie wymaga dalszego udzielania świadczeń zdrowotnych w tym zakładzie leczniczym;
- na żądanie pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego;
- gdy pacjent w sposób rażący narusza porządek lub przebieg procesu udzielania świadczeń zdrowotnych, a nie zachodzi obawa, że odmowa lub zaprzestanie udzielania świadczeń zdrowotnych może spowodować bezpośrednie niebezpieczeństwo dla jego życia lub zdrowia albo życia lub zdrowia innych osób.
W sytuacji zatem, gdy pełnoletnia oraz posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych kobieta, urodziła w szpitalu dziecko i nie zachodzą już żadne przesłanki do dłuższego przebywania w szpitalu, kobieta wraz z dzieckiem zostają wypisane ze szpitala. Kobieta posiada władzę rodzicielską nad dzieckiem, zatem może opuścić placówkę medyczną i udać się do domu.
Inaczej natomiast wygląda sytuacja prawna kobiety niepełnoletniej lub ubezwłasnowolnionej.
Zgodnie z treścią art. 94 § 1 i 3 krio, jeżeli jedno z rodziców nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, władza rodzicielska przysługuje drugiemu z rodziców.
W takiej sytuacji należy ustalić kto jest drugim rodzicem, tj. ojcem dziecka. W obecnie obowiązujących przepisach prawa, domniemanie ojcostwa występuje co do zasady wyłącznie w przypadku, gdy dziecko urodzi się w czasie trwania małżeństwa. Zgodnie z dyspozycją art. 62 § 1 krio, jeżeli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia, domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki. Domniemania tego nie stosuje się, jeżeli dziecko urodziło się po upływie trzystu dni od orzeczenia separacji.
Tylko w ww. sytuacjach istnieje domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż matki, a co za tym idzie, tylko w takich sytuacjach ojcu dziecka (mężowi matki) przysługuje władza rodzicielska (a więc ojciec dziecka staje się opiekunem prawnym uprawnionym m.in. do odbioru dziecka ze szpitala – aczkolwiek w takiej sytuacji matka dziecka byłaby zamężna, a więc i pełnoletnia, więc również byłaby uprawniona, aby odebrać dziecko i opuścić szpital).
Powyższe jednak prowadzi do wniosku, że w przypadku ojca dziecka niepełnoletniej matki nie występuje domniemanie, że jest on ojcem, a więc opiekunem prawnym tego dziecka, a więc nie jest on uprawniony do odbioru dziecka ze szpitala.
Potwierdza to pośrednio treść art. 72 ust. 1 krio, zgodnie z którym, jeżeli nie zachodzi domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż jego matki, albo gdy domniemanie takie zostało obalone, ustalenie ojcostwa może nastąpić albo przez uznanie ojcostwa albo na mocy orzeczenia sądu.
Co do zasady uznanie ojcostwa następuje, gdy mężczyzna, od którego dziecko pochodzi, oświadczy przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, że jest ojcem dziecka, a matka dziecka potwierdzi jednocześnie albo w ciągu trzech miesięcy od dnia oświadczenia mężczyzny, że ojcem dziecka jest ten mężczyzna (art. 73 § 1 krio). Natomiast w przypadku omawianego zagadnienia będzie to niemożliwe, ponieważ matka dziecka jako osoba niepełnoletnia (a więc nie posiadająca pełnej zdolności do czynności prawnych) nie będzie uprawniona do złożenia ważnego i skutecznego oświadczenia przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, że ojcem dziecka jest dany mężczyzna.
Na marginesie warto zaznaczyć, że w polskim prawie możliwe jest uznanie ojcostwa przed urodzeniem się dziecka już poczętego, a także dokonanie tego przed sądem opiekuńczym. Zatem można wyobrazić sobie sytuację, że ojciec dziecka niepełnoletniej matki, z którą ojciec nie jest w małżeństwie, może legitymować się orzeczeniem ustalającym ojcostwo – i bezsprzecznie będzie to podstawa dla placówki medycznej do wydania dziecka ustalonemu w orzeczeniu sądowym ojcu.
Natomiast jeżeli matka dziecka jest niepełnoletnia (lub ubezwłasnowolniona), mając na uwadze treść art. 94 § 3 krio (jeżeli żadnemu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska, ustanawia się dla dziecka opiekę), szpital uprawniony jest do wydania dziecka wyłącznie opiekunowi prawnemu dziecka ustanowionemu przez sąd opiekuńczy. Bez orzeczenia sądu, szpital nie powinien wydać dziecka ani matce, ani ojcu, ani dziadkom dziecka.
Uzasadnionym zatem będzie, jeżeli już na wczesnych etapach ciąży, placówka medyczna poczyni próby ustalenia kto będzie uprawniony do odebrania nowonarodzonego dziecka i zasugeruje rodzicom możliwie jak najszybsze wykonanie wszelkich formalności w tej kwestii. Bezwzględnie dobro dziecka powinno być nadrzędnym dobrem i nieuzasadnionym byłoby, aby noworodek w szpitalu oczekiwał na ustanowienie opiekuna.
Dodatkowo nie można zapominać, że w każdym wypadku, gdy do szpitala trafi ciężarna kobieta, która nie ukończyła 15 roku życia (lub zachodzi uzasadnione podejrzenie, że kobieta zaszła w ciążę przed ukończeniem 15 roku życia), szpital zobowiązany jest do złożenia zawiadomienia o podejrzeniu popełnieniu przestępstwa. Zgodnie bowiem z treścią art. 200 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1138 z późn. zm.), kto obcuje płciowo z małoletnim poniżej lat 15 lub dopuszcza się wobec takiej osoby innej czynności seksualnej lub doprowadza ją do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
Artykuł ukazał się w Portalu Lekarskim Kompendium24.
[1] Postanowienie SN z 5.05.2000 r., II CKN 761/00, LEX nr 51982.
[2] Wyrok WSA w Warszawie z 10.11.2005 r., II SA/Wa 1475/05, LEX nr 192582.