Wprowadzając do kodeksu postępowania cywilnego instytucje związane z postępowaniem przygotowawczym celem ustawodawcy było niewątpliwie skrócenie czasu postępowania i usprawnienie całego procesu.
Na taki cel regulacji ustawodawca wskazywał wprost w uzasadnieniu projektu: „Wynikiem wprowadzenia powyższych rozwiązań winno się stać ogólne skrócenie czasu trwania postępowań przed sądami cywilnymi, w szczególności eliminacja przewlekłości postępowania ze wszystkimi jej negatywnymi konsekwencjami (skargami na przewlekłość, skargami do ETPCz, odpowiedzialnością dyscyplinarną i quasi-dyscyplinarną sędziów itd.).”
Część z instytucji oddanych w ręce sędziów jako narzędzia mające ułatwiać planowanie postępowań wydaje się nie spełniać pokładanych przez ustawodawcę założeń i celów. Niekiedy wręcz, instytucje te bywają wykorzystywane w sposób sprzeczny z tymi założeniami i celami. W szczególności, wrażenie takie można odnieść w stosunku do rozwiązania przyjętego w art. 2053 k.p.c., a więc instytucji zarządzenia przez przewodniczącego wymiany pism przygotowawczych.
W ramach art. 2053 k.p.c. możliwe jest wydanie dwóch rodzajów zarządzeń – przewidzianych odpowiednio w § 1 i § 2 wskazanego przepisu. W niniejszym artykule szczególną uwagę poświęcono pierwszemu z nich, tj. zarządzeniu przewidującemu wymianę przez strony pism przygotowawczych, ze wskazaniem porządku ich składania, terminów, w których pisma te należy złożyć, i okoliczności, które mają być w nich wyjaśnione.
Treść przepisu jasno wskazuje na istotę instytucji przedmiotowego zarządzenia – stanowi ono swojego rodzaju „rozkład jazdy” dla stron postępowania. Strony wiedzą, kiedy mogą się spodziewać pism od przeciwnika, ile czasu będą miały na przygotowanie odpowiedzi, a przede wszystkim, na wyjaśnienie jakich okoliczności należy zwrócić szczególną uwagę.
Kontrowersje wśród uczestników postępowania budzi jednak sankcja za niedotrzymanie wyznaczonego przez sędziego harmonogramu (art. 2053 § 5 k.p.c.) – skutkiem zarówno spóźnienia, jak i złożenia pisma poza „rozkładem jazdy”, jest jego zwrot. Konsekwencja ta wydaje się być zupełnie naturalna – Sąd wydaje zarządzenie po to, aby usprawnić przebieg postępowania, a jego nieprzestrzeganie nie może być akceptowane.
Mimo pierwotnych założeń dotyczących celu i funkcji instytucji zarządzenia porządku składania pism, wydaje się, że praktyka poszła jednak w nieco inną stronę, a niekiedy nawet w całkowicie przeciwnym kierunku. Można odnieść bowiem wrażenie, że uczestnicy postępowania sądowego interpretują normę § 5 w oderwaniu od całej treści art. 2053 k.p.c. czy całokształtu przepisów dotyczących organizacji postępowania. Patrząc na ww. normę w ten sposób, tj. jako na jednostkę redakcyjną wprowadzającą sankcję o charakterze ogólnym, można dojść do wniosku, że żeby pismo procesowe było złożone skutecznie muszą zostać spełnione dwa warunki (I) musi zostać zachowany termin (niekoniecznie mając na myśli termin określony zarządzeniem przewodniczącego), a (II) przewodniczący musi wydać zarządzenie o wyrażeniu zgody na złożenie takiego pisma.
Taka interpretacja jest jednak nieuprawniona. „Zarządzenie” o którym mowa w § 5 nie oznacza jakiegokolwiek zarządzenia przewodniczącego, a „zarządzenie porządku składania pism, wskazujące na terminy, w których pisma należy złożyć i okoliczności, które mają być wyjaśnione”, a więc konkretną instytucję. Nie należy interpretować normy § 5 „Przewodniczący zarządza zwrot pisma przygotowawczego złożonego z uchybieniem terminu albo bez zarządzenia” w sposób uzależniający możliwość skutecznego złożenia pisma procesowego od wydawania każdorazowo zarządzenia przez przewodniczącego, gdyż § 5 stanowi bowiem klasyczną normę sankcjonującą złożenie pism przygotowawczych w sposób sprzeczny z normami sankcjonowanymi, tj. § 1 i § 2.
Błędna, oderwana od systematyki art. 2053 k.p.c. i całego k.p.c. wykładnia § 5 prowadzi do zwyczajowego jakkolwiek nieuprawnionego usankcjonowania zabiegu każdorazowego zwracania się z wnioskiem do przewodniczącego o wyrażenie zgody na złożenie pisma z jednoczesnym oczekiwaniem na jego złożenie, aż do wyrażenia przez przewodniczącego zgody (wydania zarządzenia o wyrażeniu zgody). Stosowanie § 5 art. 2053 k.p.c. w taki sposób w przypadku uzyskania stosownej zgody (zwłaszcza poza „rozkładem jazdy”) pozwala na zyskanie nawet kilku dodatkowych miesięcy na przygotowanie stanowiska, a co ważniejsze – drastycznie dezorganizuje i znacząco wydłuża przebieg postępowania, doprowadzając do nieuprawnionego uprzywilejowania jednej ze stron.
Wątpliwości wzbudza niekiedy relacja instytucji zarządzenia porządkującego (art. 2053 § 1 k.p.c.) do art. 4585 § 1 i § 3 k.p.c. Celem zarządzenia porządkującego jest zdyscyplinowanie stron oraz zwrócenie przez Sąd ich uwagi na kwestie (okoliczności) wymagające pogłębionych wyjaśnień. Jednocześnie w postępowaniu gospodarczym strony obowiązane są powołać zasadniczo wszystkie twierdzenia i dowody w pierwszym piśmie procesowym (odpowiednio w pozwie oraz odpowiedzi na pozew, sprzeciwie lub zarzutach).
Mając na uwadze, iż przepisy regulujące postępowanie w sprawach gospodarczych nie zawierają szczegółowej, rozbudowanej regulacji dotyczącej przygotowania i organizacji postępowania, należałoby stwierdzić, iż przepisy ogólne mogą znaleźć odpowiednie zastosowanie w tym postępowaniu (tj. przepisy o postępowaniu przygotowawczym, w tym art. 2053 k.p.c.) w zakresie, w jakim będą do pogodzenia z regulacjami postępowania gospodarczego – zobacz np. szczegółowe uregulowanie art. 4585 § 4 k.p.c. wykluczające stosowanie art. 20512 § 2 k.p.c.
Kwestie wymiany pism oraz „rozkład jazdy” w postępowaniu gospodarczym na zarządzenie przewodniczącego ograniczone są ramami art. 4585 § 1 – § 3 k.p.c. Brak jest jednak jednolitego postrzegania tych zagadnień.
Jeżeli pojawią się nowe twierdzenia lub dowody, których powołanie w pierwszym piśmie procesowym nie było możliwe lub potrzeba ich powołania wynikła później, w myśl art. 4585 § 4 k.p.c. strona zobowiązana jest do zgłoszenia ich w ustawowym, dwutygodniowym terminie – tym samym formalne rygory mogą ulec ewentualnie złagodzeniu.
Sposobem na pogodzenie przepisów ogólnych dotyczących organizacji postępowania oraz regulujących postępowanie gospodarcze może być wniesienie pisma przygotowawczego z zachowaniem 2-tygodniowego terminu wraz z jednoczesnym wnioskiem o wyrażenie przez przewodniczącego zgody na jego złożenie albo wystąpienie z samym wnioskiem o wyrażenie zgody, zawierającym jednak osnowę treści pisma przygotowawczego, które miałoby zostać wniesione tj. wskazując na pojawienie się nowych twierdzeń i dowodów lub potrzeby ich powołania na danym etapie postępowania.[1]
Opisane powyżej instytucje dotyczą różnych kwestii i odmienna jest ich funkcja. Zarządzenie porządkujące umożliwia zobowiązanie stron do zajęcia szczegółowych stanowisk w przedmiocie wskazanych okoliczności[2], natomiast celem normy art. 4585 § 1 i § 3 k.p.c. jest koncentracja materiału procesowego (podobnie jak w art. 20512 k.p.c.). Wydaje się zatem, że jeżeli zajdą okoliczności wskazane w art. 4585 § 4 k.p.c. strona obowiązana jest powołać je w 2-tygodniowym terminie, niezależnie od porządku pism określonego ewentualnym zarządzeniem Sądu.
Odpowiednikiem dla art. 4585 § 1 i § 3 k.p.c. jest instytucja zarządzenia z § 2 art. 2053 k.p.c. – którego z oczywistych względów nie ma potrzeby wydawać w postępowaniu w sprawach gospodarczych.
[1] E. Stefańska [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz aktualizowany. Tom I. Art. 1-477(16), red. M. Manowska, LEX/el. 2022, art. 205(3).
[2] E. Stefańska [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz aktualizowany. Tom I. Art. 1-477(16), red. M. Manowska, LEX/el. 2022, art. 205(3).