Miarkowanie kar umownych – klucz do sprawiedliwości w kontraktach

W umowach zawieranych pomiędzy stronami często pojawiają się zapisy dotyczące kar umownych – mechanizmu mającego na celu zabezpieczenie interesów stron w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań umownych o charakterze niepieniężnym. Choć kary umowne mają na celu dyscyplinowanie stron do należytego wywiązywania się z postanowień umowy, to w praktyce mogą prowadzić do sytuacji, w których wywołują niewspółmierne obciążenia finansowe dla jednej ze stron kontraktu. Przepisy prawa – art. 484 Kodeksu cywilnego przewidują możliwość miarkowania wysokości kar umownych, co stanowi istotny mechanizm ochrony słabszej strony umowy.

Rola kary umownej w kontraktach

Jak już wspomniano, instytucja kary umownej stanowi formę zabezpieczenia wykonania zobowiązań kontraktowych. Zgodnie z kodeksem cywilnym, strony umowy mogą przewidzieć w umowie karę umowną, którą jedna strona będzie zobowiązana zapłacić drugiej w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Co do zasady kara umowna należna jest wierzycielowi w zastrzeżonej w umowie wysokości bez względu na wysokość realnie poniesionej szkody z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania umownego.

Celem kar umownych jest przede wszystkim zapobieganie naruszeniu postanowień umowy oraz rekompensata za ewentualne straty wynikłe z niewykonania zobowiązania. Żądanie odszkodowania przewyższającego wysokość zastrzeżonej na ten wypadek kary umownej wymaga dodania niniejszej klauzuli w postanowieniach umowy – o czym należy pamiętać przy konstruowaniu jej treści. Zwłaszcza w postępowaniach o zamówienia publiczne – wymagane jest określenie górnego limitu kar umownych, co wynika z art. 436 pkt. 2) ustawy Prawo Zamówień Publicznych.

Pomimo iż kary umowne pełnią rolę prewencyjną i motywującą, często bywają postrzegane przez jedną ze stron umowy jako narzędzie nadmiernie obciążające – zwłaszcza w sytuacji, gdy zobowiązanie zostało w istotnej mierze wykonane. Znaczny problem pojawia się, gdy przewidziana wysokość kary okazuje się niewspółmierna do wartości samego zobowiązania lub rzeczywistych szkód wynikłych z naruszenia umowy.

Miarkowanie kar umownych

Miarkowanie kar umownych to instytucja prawna, która pozwala przy pomocy kontroli sądowej na odpowiednie zmniejszenie wysokości kary umownej, w sytuacji zajścia dwóch przesłanek:

• gdy jest ona rażąco wygórowana, co oznacza, że jest wyraźnie nieadekwatna do zakresu naruszenia zobowiązania,
• gdy zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane.

Zgodnie z orzecznictwem – Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2013 r. sygn. IV CSK 644/12 – jeżeli kara umowna jest równa bądź zbliżona do wartości zobowiązania, można ją uznać za rażąco wygórowaną.

Dopuszczalność miarkowania kary umownej ze względu na wykonanie zobowiązania w znacznej części opiera się na założeniu, że częściowe wykonanie zobowiązania zaspokaja godny ochrony interes wierzyciela (tak: M. Załucki (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2024).

Ponadto Sąd Najwyższy w Wyroku z dnia 29 maja 2018 r., sygn. IV CSK 621/17 uznał, że „miarkowanie kary umownej jest przejawem prawa sądu do ingerencji w stosunki umowne równorzędnych podmiotów, a katalog kryteriów pozwalających na zmniejszenie kary umownej jest otwarty. Oceniając wysokość kary umownej w związku z podniesieniem zarzutu jej miarkowania, z uwagi na jej rażące wygórowanie, należy brać pod uwagę szereg kryteriów, w tym istnienie szkody oraz jej rozmiar. Względy aksjologiczne przemawiają bowiem za tym, że zastrzeżenie kary nie powinno prowadzić do nieuzasadnionego wzbogacenia wierzyciela. Szkoda spowodowana niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania determinuje interes wierzyciela chroniony przez zapłatę kary umownej, a przewidziane w art. 484 § 2 KC miarkowanie kary umownej ma przeciwdziałać dysproporcjom między wysokością zastrzeżonej kary umownej a godnym ochrony interesem wierzyciela.”

Miarkowanie kar umownych daje zatem możliwość dostosowania odpowiedzialności do realnych okoliczności konkretnej sprawy. Miarkowanie kar umownych stanowi co więcej element ochrony interesów stron umowy, szczególnie w przypadkach, gdy jedna ze stron jest w znacząco mniej korzystnej sytuacji negocjacyjnej lub gdy dojdzie do sytuacji nadmiernej straty finansowej wskutek wprowadzenia zbyt wysokiej kary umownej. W praktyce oznacza to, że sąd może obniżyć kwotę kary umownej, gdyby jej wysokość była w danej sytuacji rażąco nieproporcjonalna do zaistniałego naruszenia umowy.

Jakie znaczenie ma miarkowanie kar umownych?

Miarkowanie kar umownych to nie tylko narzędzie ochrony przed nadmiernymi obciążeniami, ale także istotny element zapewniający sprawiedliwość w stosunkach kontraktowych. Dzięki tej instytucji strony umowy mogą liczyć na to, że sąd rozważy szczegółowo okoliczności sprawy, uwzględniając nie tylko zapisy umowy, ale również realną sytuację faktyczną i gospodarczą. Takie podejście sprzyja równowadze między stronami, zapobiegając sytuacjom, w których jedna ze stron ponosi niewspółmierne konsekwencje za naruszenie umowy.

Wnioski

Miarkowanie kar umownych to kluczowy mechanizm zapewniający sprawiedliwość w stosunkach kontraktowych. Daje ono możliwość dochodzenia na drodze procesowej dostosowania wysokości kary do realnych okoliczności i zapobiega nadmiernemu obciążeniu jednej ze stron. Ważne jest, aby strony umowy w momencie jej zawierania zwróciły szczególną uwagę na zapisy dotyczące kar umownych, aby zapewnić odpowiednią równowagę i unikać przyszłych sporów związanych z niewspółmiernymi karami.