W jakich sytuacjach przepisy prawa zwalniają lekarza z obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej?

Zgodnie z treścią powszechnie obowiązujących przepisów prawa lekarz zobowiązany jest do zachowania tajemnicy lekarskiej. Ponadto zgodnie z treścią z treścią przysięgi lekarskiej znajdującej się w preambule do Kodeksu Etyki Lekarskiej („KEL”), każdy lekarz przyrzeka dochować tajemnicy lekarskiej nawet po śmierci chorego.

Jednakże zarówno postanowienia KEL, jak i przepisy powszechnie obowiązującego prawa przewidują sytuacje, w których lekarz zwolniony jest z obowiązku zachowania tajemnicy.

I.     OGÓLNA PODSTAWA PRAWNA

Podstawowymi przepisami regulującymi przypadki zwolnienia lekarza z obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej są:

1. art. 40 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tj. Dz. U. z 2023 r. poz. 1516 z późn. zm.) („u.z.l.”) oraz
2. art. 14 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (tj. Dz. U. z 2023 r. poz. 1545 z późn. zm.) („u.p.p.”).

Również w art. 25 Kodeksie Etyki Lekarskiej przewidziane zostały sytuacje, kiedy lekarz może zostać zwolniony z obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej, tj.:

1. gdy pacjent wyrazi na to zgodę,
2. jeśli zachowanie tajemnicy w sposób istotny zagraża zdrowiu lub życiu pacjenta lub innych osób, oraz
3. jeśli zobowiązują go do tego przepisy prawa.

Niniejszy artykuł traktuje o sytuacjach, w których to przepisy prawa (ustawy) nakazują lekarzowi ujawnienie tajemnicy lekarskiej.

II.     PRZEPISY OGÓLNE DOTYCZĄCE ZWOLNIENIA LEKARZA Z OBOWIĄZKU ZACHOWANIA TAJEMNICY LEKARSKIEJ 

Lekarz ma obowiązek zachowania w tajemnicy informacji związanych z pacjentem, a uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu, natomiast zgodnie ze wskazanymi powyżej przepisami nie ma on obowiązku zachowania tajemnicy, gdy:

1. tak stanowią ustawy;
2. badanie lekarskie zostało przeprowadzone na żądanie uprawnionych, na podstawie odrębnych ustaw, organów i instytucji; wówczas lekarz jest obowiązany poinformować o stanie zdrowia pacjenta wyłącznie te organy i instytucje;
3. zachowanie tajemnicy może stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób;
4. pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy wyraża zgodę na ujawnienie tajemnicy, po uprzednim poinformowaniu o niekorzystnych dla pacjenta skutkach jej ujawnienia;
5. zachodzi potrzeba przekazania niezbędnych informacji o pacjencie lekarzowi sądowemu;
6. zachodzi potrzeba przekazania niezbędnych informacji o pacjencie związanych z udzielaniem świadczeń zdrowotnych innemu lekarzowi lub uprawionym osobom uczestniczącym w udzielaniu tych świadczeń.

III.     PRZEPISY SZCZEGÓLNE ZWALNIAJĄCE Z OBOWIĄZKU ZACHOWANIA TAJEMNICY LEKARSKIEJ 

Zwolnienie z obowiązku zachowania tajemnicy w prawie medycznym.

Zarówno art. 40 u.z.l., art. 14 u.p.p. jak i art. 25 KEL wskazują, że zwolnienie z obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej może nastąpić na podstawie przepisu odrębnej ustawy. Taka regulacja została przewidziana, m.in. w:

1. art. 19 ust. 2 ustawy z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (tj. Dz. U. z 2023 r. poz. 1185) – dotyczącym ujawnienia danych osobowych pomiędzy dawcą a biorcą w przypadku poboru narządu od żywego dawcy;
2. art. 50 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (tj. Dz. U. z 2022 r. poz. 2123) – dotyczącym zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy osoby wykonującej czynności lecznicze wynikające z przedmiotowej ustawy wobec wyszczególnionych w tym przepisie podmiotów, co dotyczy m.in. udzielania wyjaśnień lekarzowi sprawującemu opiekę nad osobą z zaburzeniami psychicznymi; informowanie właściwych organów administracji rządowej lub samorządowej co do okoliczności, których ujawnienie jest niezbędne do wykonywania zadań z zakresu pomocy społecznej, informowania osób współuczestniczących w wykonywaniu czynności w ramach pomocy społecznej, w zakresie, w jakim to jest niezbędne, informowania uprawnionych organów państwowych (policji, ABW, CBA, itp.)[1];
3. art. 21 oraz art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (tj. Dz. U. z 2023 r. poz. 1284) – wskazane przepisy dotyczą nie tyle zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej, a przewidują obowiązek informowania właściwego inspektora sanitarnego o takich zdarzeniach jak zgłaszanie podejrzenia lub rozpoznania choroby zakaźnej, zgonu z powodu takiej choroby, itp.

Zwolnienie z obowiązku zachowania tajemnicy w postępowaniu karnym.

Zgodnie z przepisami kodeksu postępowania karnego, sąd lub prokurator może zwolnić lekarza z obowiązku zachowania tajemnicy, jeśli jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu (art. 180 § 1 i 2 k.p.k.).

Wyjątkiem od powyższej regulacji jest sytuacja, w której oskarżony złoży oświadczenie dotyczące zarzucanego mu czynu wobec lekarza udzielającego pomocy medycznej. Takie oświadczenie nie może stanowić dowodu w postępowaniu, a lekarz nie może zostać zwolniony z tajemnicy lekarskiej w tym zakresie (art. 199 k.p.k.).

Również w sytuacji, kiedy oskarżony w procesie karnym lekarz składa wyjaśnienia w swojej sprawie, nie jest związany tajemnicą zawodową. Istotne jest jednak, aby wyjaśnienia składane przez lekarza miały związek ze sprawą, a sąd został wcześniej poinformowany o zamiarze ujawnienia informacji objętych tajemnicą celem umożliwienia wyłączenia jawności postępowania.

Brak zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy w postępowaniu cywilnym.

Zgodnie z art. 261 § 2 k.p.c. świadek może odmówić odpowiedzi na pytanie, jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej.

W przeciwieństwie do postępowania karnego, w ramach procedury cywilnej sąd nie został wyposażony w kompetencję zwolnienia lekarza z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, a więc lekarz (np. występujący przed sądem w charakterze świadka), może odmówić odpowiedzi na pytania, jeśli w ramach udzielanej odpowiedzi ujawniłby informacje, które mogą być objęte tajemnicą zawodową.

Odpowiedzialność za złamanie tajemnicy lekarskiej.

Pomimo licznych sytuacji, kiedy możliwe jest zwolnienie lekarza z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, podstawowym obowiązkiem lekarza jest ochrona informacji związanych z pacjentem i przebiegiem leczenia. Za ujawnienie informacji objętych tajemnicą lekarz ponosić może odpowiedzialność cywilną, karną a także zawodową.

Odpowiedzialność cywilną może ponieść lekarz, przeciwko któremu pacjent lub inne osoby poszkodowane nieuprawionym udostępnieniem informacji chronionych tajemnicą lekarską wniosą powództwo. Poszkodowani dochodzić mogą zarówno odszkodowania za poniesioną przez nich szkodę materialną, a także zadośćuczynienia za krzywdę (tj. szkodę niemajątkową, dotyczącą np. sfery dóbr osobistych poszkodowanych).

Podstawą odpowiedzialności karnej lekarza, który złamał obowiązek zachowania tajemnicy lekarskiej jest art. 266 kodeksu karnego, przewidujący karę grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Istotnym jest, że lekarz w zakresie w jakim obowiązuje go tajemnica lekarska zwolniony jest z obowiązku denuncjacji (zawiadamiania o przestępstwie), który przewiduje art. 240 k.k.[2] – chyba, że zawiadomienie o przestępstwie następuje w sytuacji, w której lekarza zwolniony jest z obowiązku zachowania tajemnicy (np. z uwagi na zdrowie lub życie pacjenta).

Zgodnie z art. 53 ustawy z dnia 2 grudnia 2009 r. o izbach lekarskich (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 1342), członkowie izb lekarskich podlegają odpowiedzialności zawodowej za naruszenie zasad etyki lekarskiej oraz przepisów związanych z wykonywaniem zawodu lekarza. Sąd lekarski przed którym toczy się przedmiotowe postępowanie jako karę może orzec o nałożeniu na oskarżonego upomnienia, nagany, kary pieniężnej, zakazu pełnienia funkcji kierowniczych w jednostkach organizacyjnych ochrony zdrowia na okres od roku do pięciu lat, ograniczeniu zakresu czynności w wykonywaniu zawodu lekarza na okres od sześciu miesięcy do dwóch lat, zawieszeniu prawa wykonywania zawodu na okres od roku do pięciu lat, a także pozbawieniu prawa wykonywania zawodu.

Podsumowanie.

W niniejszym artykule jedynie w sposób skondensowany przedstawiony został temat tajemnicy zawodowej lekarzy przez pryzmat różnego rodzaju zwolnień z jej przestrzegania. Temat ten jest jednak zdecydowania bardziej złożony.

Praktycznie każde z przedstawionych powyżej ustawowych zwolnień może stanowić temat osobnej obszernej publikacji, określającej przesłanki zwolnienia, jego zakres, tryb zastosowania, przypadki wyłączające zwolnienie, spory doktrynalne w zakresie ich prawidłowego stosowania, itp.

[1] M. Malczewska [w:] Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz, wyd. III, red. E. Zielińska, Warszawa 2022, art. 40.

[2] E. Plebanek, Ujawnienie tajemnicy lekarskiej w procesie karnym a odpowiedzialność karna lekarza, Białostockie Studia Prawnicze 2020 vol. 25 nr 2 s. 77.