Zawód lekarza ze swej istoty wymaga nieustannej interakcji z ludźmi. Naturalny jest więc fakt, iż lekarze niejednokrotnie spotykać się mogą ze zniecierpliwieniem, zdenerwowaniem i zwyczajną agresją pacjentów, którzy nie zawsze potrafią postawić się w sytuacji lekarza, który musi rzetelnie i skrupulatnie przebadać każdego pacjenta tak, aby ustalić prawidłową diagnozę. Ponadto pacjenci mają tendencję do zrzucania całej odpowiedzialności za wszystkie mankamenty służby zdrowia właśnie na stojącego przed nimi lekarza, który w ich oczach uosabia ów wadliwy ich zdaniem system. Powstaje więc pytanie – co może zrobić lekarz w sytuacji, w której dany pacjent/rodzina pacjenta nie daje się uspokoić i posługuje się względem niego wyzwiskami, a niekiedy także i groźbami i swoim zachowaniem uniemożliwia lekarzowi poprawne wykonywanie swoich obowiązków.

W pierwszej kolejności wskazać należy, iż zgodnie z art. 8 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (dalej: „Prawa pacjenta”): „Pacjent ma prawo do świadczeń zdrowotnych udzielanych z należytą starannością przez podmioty udzielające świadczeń zdrowotnych w warunkach odpowiadających określonym w odrębnych przepisach wymaganiom fachowym i sanitarnym. Przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych osoby wykonujące zawód medyczny kierują się zasadami etyki zawodowej określonymi przez właściwe samorządy zawodów medycznych.” Z powyższego wynika, iż lekarz ma obowiązek udzielania świadczeń zdrowotnych zgłaszającym się pacjentom.

Jednakże wyżej opisany obowiązek może ulec ograniczeniu w zakresie w jakim ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (dalej: „u.z.l.”), uprawnia lekarza do odmowy leczenia pacjenta.

Art.38 u.z.l.

1. Lekarz może nie podjąć lub odstąpić od leczenia pacjenta, o ile nie zachodzi przypadek, o którym mowa w art. 30, z zastrzeżeniem ust. 3.
2. W przypadku odstąpienia od leczenia, lekarz ma obowiązek dostatecznie wcześnie uprzedzić o tym pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego bądź opiekuna faktycznego i wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie leczniczym.
3. Jeżeli lekarz wykonuje swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby, może nie podjąć lub odstąpić od leczenia, jeżeli istnieją poważne ku temu powody, po uzyskaniu zgody swojego przełożonego.
4. W przypadku odstąpienia od leczenia lekarz ma obowiązek uzasadnić i odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej.

Powyższe prawo do odmowy podjęcia leczenia lub jego kontynuacji zostało określone również w art. 7 Kodeksu Etyki Lekarskiej (dalej: „KEL”), gdzie wskazano, iż „W szczególnie uzasadnionych wypadkach lekarz może nie podjąć się lub odstąpić od leczenia chorego, z wyjątkiem przypadków niecierpiących zwłoki. Nie podejmując albo odstępując od leczenia lekarz winien wskazać choremu inną możliwość uzyskania pomocy lekarskiej”.

Uregulowane w art. 38 u.z.l. oraz art. 7 KEL prawo do odmowy podjęcia leczenia lub jego kontynuacji, stanowią konsekwencję zasady wolności wykonywania zawodu, którą należy stosować również w przypadku zawodu lekarza. Należy zwrócić uwagę, iż osoby wykonujące taki zawód wyróżniają się samodzielnością oraz niezależnością w podejmowaniu decyzji. Jednakże wskazana swoboda w wykonywaniu czynności przez lekarza nie ma charakteru absolutnego ze względu na fakt, iż zawód lekarza należy zaliczyć do zawodu zaufania publicznego, a obowiązkiem lekarzy jest ochrona życia i zdrowia ludzkiego, zapobieganie chorobom, leczenie chorych oraz niesienie ulgi w cierpieniu. W związku z powyższym podstawą relacji pomiędzy lekarzem, a pacjentem powinno być wzajemne zaufanie, którego brak może stanowić podstawę do zaprzestania dalszego świadczenia w postaci leczenia.

Art. 38 mówi o dwóch przypadkach tj.:

1. gdy odstąpienie od leczenia następuje w trakcie jego przebiegu. W takiej sytuacji lekarz ma obowiązek dostatecznie wcześnie uprzedzić o tym pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego bądź opiekuna faktycznego i wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie leczniczym, jak również odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej. Powyższe przesłanki należy spełnić łącznie. Jako dostatecznie wczesne uprzedzenie pacjenta należy rozumieć takie, które daje mu możliwość kontynuacji leczenia u innego lekarza bez negatywnych konsekwencji zdrowotnych. Ponadto, jeśli lekarz wykonuje zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby może odstąpić od leczenia, jeżeli istnieją poważne ku temu powody, po uzyskaniu zgody swojego przełożonego;
2. lub gdy nie podjęto jeszcze czynności – w takiej sytuacji powstaje konieczność akceptacji przełożonego oraz wstąpienie przesłanki ważnych powodów, dla których lekarz odmawia podjęcia leczenia.

Jednakże z powyższych uprawnień lekarz nie może skorzystać w sytuacji, o której mowa w art. 30 u.z.l., który stanowi, że lekarz ma obowiązek udzielać pomocy lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia.

Istotne jest na gruncie wskazanego wyżej art. 38 u.z.l. oraz art. 7 KEL ustalenie czy w danym stanie faktycznym zaktualizowała się przesłanka szczególnie uzasadnionego przypadku, która powinna mieć charakter obiektywny, a więc umożliwiający stwierdzenie, że w tych okolicznościach lekarz postępujący zgodnie z zasadami należytej staranności mógł skorzystać z uprawnienia z art. 38 u.z.l. i 7 KEL. Jako powód można wskazać: żądanie przez pacjenta leczenia niezgodnego z aktualną wiedzą medyczną, niezgodność oczekiwań pacjenta z prawem lub zasadami wykonywania praktyki lekarskiej czy też żądania pacjenta niezgodne z przekonaniami lekarza.

Agresywne zachowanie pacjenta lub opiekuna pacjenta

Co w sytuacji, gdy rodzic/opiekun dziecka podczas wizyty w gabinecie lekarza zachowuje się agresywnie w stosunku do lekarza? Czy w świetle obowiązujących przepisów taka sytuacja może uprawniać lekarza do wyproszenia rodzica z gabinetu lub do odstąpienia od wykonania badania dziecka?

W pierwszej kolejności należy udzielić odpowiedzi na pytanie czy rodzic musi być obecny podczas leczenia dziecka? O leczeniu pacjenta małoletniego do 16 roku życia decyduje rodzic/opiekun prawny dziecka. Wynika to z dyspozycji art. 97 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, który wskazuje, że o istotnych sprawach dziecka rodzice rozstrzygają wspólnie, a w braku porozumienia między nimi rozstrzyga sąd opiekuńczy. Tym samym rodzic musi wyrazić zgodę na leczenie dziecka. W przypadku zaś pacjentów małoletnich, którzy ukończyli 16 r.ż. mają oni prawo do wyrażenia zgody na przeprowadzenie badania lub udzielenie innych świadczeń zdrowotnych, a co za tym idzie mogą wyrazić sprzeciw co do udzielenia świadczenia zdrowotnego, pomimo zgody rodziców lub opiekunów. Tym samym pacjent powyżej 16 r.ż. może również decydować o swoim leczeniu, w tym również o obecności osoby bliskiej podczas udzielania świadczeń przez lekarza.

Prawa pacjenta w art. 21 przyznają pacjentowi prawo do obecności osoby bliskiej przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych, dotyczy to pacjenta pełnoletniego, jak również pacjentów małoletnich. Przedmiotowe prawo może zostać ograniczone w dwóch sytuacjach, tj. w przypadku istnienia prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia epidemicznego lub ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne pacjenta. Odmowę odnotowuje się w dokumentacji medycznej.

W związku z powyższym rodzic lub opiekun ustawowy ma prawo towarzyszyć dziecku podczas wizyty u lekarza czy też podczas wykonywania badań i w trakcie zabiegów. Analogicznie rodzic może przebywać z dzieckiem w szpitalu. Jednakże nie jest to obowiązek. Należy jednak pamiętać, iż na udzielanie świadczeń medycznych musi być wyrażona zgoda rodzica (zgodnie z art. 17 Praw pacjenta).

W sytuacji, gdy rodzic wyraził zgodę na leczenie dziecka, nie ma obowiązku, aby był obecny przy udzielaniu świadczeń. W związku z powyższym, jeśli rodzic nie wycofał swojej zgody w zakresie leczenia dziecka jego obecność przy udzielaniu świadczeń nie jest niezbędna, a co za tym idzie lekarz może podjąć próbę wyproszenia agresywnego rodzica z miejsca, gdzie udzielane jest świadczenie dziecku.

Co jednak w sytuacji, gdy agresywny rodzic pomimo prośby lekarza o opuszczenie pomieszczenia, odmawia i kontynuuje swoje agresywne zachowanie w stosunku do lekarza. Wskazać należy, iż obowiązkiem lekarza jest niesienie pomocy pacjentom, jednakże w pierwszej kolejności powinien on zadbać o własne bezpieczeństwo i zdrowie, które zostaje zagrożone poprzez zachowanie rodzica. Tym samym w sytuacji zagrożenia i agresji fizycznej przeciwko lekarzowi ma on prawo do odstąpienia od leczenia lub odmowy jego podjęcia. Analogicznie można wskazać w przypadku stosowania wobec lekarza wulgaryzmów czy też znieważenia lekarza, co stanowić może uzasadnioną przesłankę do odmowy podejmowania dalszych działań. Jednakże nie zwalnia to lekarza z obowiązku postępowania zgodnie z art. 38 u.z.l.

Dodatkowo wskazać należy, iż lekarz może wezwać policję, jeśli uzna, iż zachowanie rodzica pacjenta stanowi dla niego zagrożenie.

Podsumowując, wskazać należy, iż ani pacjent w tym także rodzić lub opiekun małoletniego dziecka ani lekarz nie ma prawa obrażać drugiej strony. W związku z powyższym w sytuacji agresywnego zachowania rodzica dziecka lekarz może skorzystać z odmowy udzielenia świadczeń zgodnie z art. 38 u.z.l. za wyjątkiem oczywiście sytuacji, w której dziecko wymaga natychmiastowego udzielenia pomocy lekarza, a zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. W takiej jednak sytuacji lekarz ma obowiązek dopełnić jednocześnie wszelkich procedur jakie nakłada na niego ustawa w postaci poinformowania rodzica pacjenta, skierować go do innego miejsca, gdzie zostanie udzielone świadczenie, zawiadomić o tym przełożonego jak również fakt ten odnotować w dokumentacji medycznej. Powyższe potwierdzone zostało w Kodeksie Etyki Lekarskiej w art. 7 gdzie wskazano, iż w szczególnie uzasadnionych przypadkach lekarz może nie podjąć się lub odstąpić od leczenia chorego, za wyjątkiem przypadków niecierpiących zwłoki. Agresywne zachowanie rodzica pacjenta, które grozić może niebezpieczeństwem dla lekarza, może stanowić okoliczność uzasadniającą odmowę podjęcia lub kontynuacji leczenia.