Wierzytelność, np. spłata pożyczki czy kredytu, nierzadko zostaje zabezpieczona dodatkowo w drodze ustanowienia hipoteki umownej na nieruchomości stanowiącej własność podmiotu innego niż dłużnik osobisty. Odpowiedzialność dłużnika rzeczowego ogranicza się w takim wypadku do tejże nieruchomości. Ograniczenie to powinno znaleźć odzwierciedlenie w treści orzeczenia sądu uwzględniającego powództwo przeciwko dłużnikowi rzeczowemu.

Co istotne, zamieszczenie wspomnianego ograniczenia odpowiedzialności w sentencji orzeczenia nie jest prawem, ale obowiązkiem sądu, pomimo iż literalnie, z treści art. 319 kodeksu postępowania cywilnego („KPC”) można byłoby wywieść odmienne wnioski:

Jeżeli pozwany ponosi odpowiedzialność z określonych przedmiotów majątkowych albo do wysokości ich wartości, sąd może, nie wymieniając tych przedmiotów ani ich wartości, uwzględnić powództwo zastrzegając pozwanemu prawo do powołania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności.

Analizując orzecznictwo Sądu Najwyższego w tym przedmiocie, należy jednak stwierdzić, iż wyżej wspomniane „może” oznacza w istocie „musi”.

Już w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 22 października 1977 r., II CR 335/77, potwierdzonym chociażby w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 października 2019 r., V CSK 287/18, stwierdzono, że Sąd jest zobowiązany zamieścić w wyroku to zastrzeżenie z urzędu, gdyż:

W sytuacji, w której podstawą uwzględnienia powództwa jest stosunek prawny hipoteki, z wyroku powinno zatem wynikać, że odpowiedzialność pozwanego jest ograniczona do przedmiotu hipoteki (por. art. 65 ust. 1, 2 i 3 u.k.w.h.). Mając ponadto na względzie, że rozważana wzmianka ma na celu, zgodnie z istotą odpowiedzialności rzeczowej, uczynić niedopuszczalną egzekucję z innego majątku niż obciążony hipoteką (art. 65 ust. 1 in medio u.k.w.h.), konieczne jest także sprecyzowanie w niej przedmiotu konkretnej hipoteki, tak, by zakres dopuszczalnej egzekucji nie przedstawiał wątpliwości z punktu widzenia organu egzekucyjnego (por. art. 803 in fine k.p.c.)

Użyty w art. 319 KPC zwrot „sąd może”, dotyczy nie swobody w zakresie decyzji procesowej sądu odnośnie do dokonania w wyroku powyższego zastrzeżenia, ale możliwości uwzględnienia powództwa tylko przy dokonaniu tego zastrzeżenia. Jest ono obligatoryjne i dokonywane przez sąd z urzędu (M. Manowska [w:] A. Adamczuk, P. Pruś, M. Radwan, M. Sieńko, E. Stefańska, M. Manowska, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom I. Art. 1-477(16), wyd. IV, Warszawa 2021, art. 319).

Niestety, pomimo powyższego stanowiska doktryny i Sądu Najwyższego, zdarza się, że orzeczenia sądu nie zawierają wzmianki o ograniczeniu odpowiedzialności dłużnika rzeczowego, chociaż ograniczenie to jednoznacznie wynika z akt sprawy. Brak tego zastrzeżenia co do zasady wyłącza możliwość powołania się dłużnika, już w toku postępowania egzekucyjnego, na ograniczenie odpowiedzialności.

Ważne jest zatem, aby dłużnik rzeczowy, w celu uniknięcia egzekucji z całego majątku, złożył na podstawie art. 351 KPC wniosek o uzupełnienie orzeczenia o zastrzeżenie dotyczące ograniczenia jego odpowiedzialności.